Беларускі Іерусалім

– Доўгі час існавала меркаванне, што ўпершыню Іўе было згадана ў пісьмовых крыніцах у 1444 годзе, калі вялікі князь літоўскі Казімір падарыў гэтае мястэчка земскаму маршалку Пятру Мантыгердовічу. Аднак не так даўно даследнікі адшукалі згадку пра горад, датаваную 1394 годам, і ўжо афіцыйна Іўе адлічвае сваю гісторыю з пазначанага часу, – распавядае старшы навуковы супрацоўнік Іўеўскага музея нацыянальных культур Марына Пазняк.

У 1495 годзе ў мястэчку быў пабудаваны касцёл Святых Пятра і Паўла. Будынак меў рысы гатычнага стылю, аднак войны сярэдзіны XVII стагоддзя моцна пашкодзілі яго. Ад старога храма, па словах супрацоўніцы музея, захаваліся толькі падмурак і частка сцен. Цяпер стыль будынка характарызуецца як барока. На ўзвышшы каля касцёла можна заўважыць статую Хрыста, якую некаторыя турысты параўноўваюць з вядомым сімвалам Рыа-дэ-Жанэйра. Насамрэч гэта копія статуі «Хрыстос-Цар», што ўсталявана ў храме ў партугальскім горадзе Алмада.

У другой палове ХVI стагоддзя тагачасны ўладальнік мястэчка Ян Кішка запрасіў у Іўе арыян – прадстаўнікоў рэфарматарскага руху Вялікага княства Літоўскага – і перадаў храм ім. Арыяне адкрылі ў Іўі друкарню і ў 1568 годзе правялі свой сінод, на які з’ехаліся найбольш вядомыя дзеячы Рэфармацыі ВКЛ і Польшчы. Пад заступніцтвам Яна Кішкі арыяне адкрылі і школу.

Горадам гэты населены пункт стаў у 2000 годзе. З 1742-га Іўе называлі мястэчкам, у савецкія часы – гарадскім пасёлкам.

– У гісторыю гэтая навучальная ўстанова ўвайшла як Іўеўская арыянская акадэмія. Вучні тут атрымлівалі не толькі рэлігійныя веды: адукацыйная праграма ўключала такія прадметы, як матэматыка, фізіка, медыцына, філасофія, права і іншыя дысцыпліны. Рэктарам пэўны час быў выпускнік Кракаўскага ўніверсітэта, прагрэсіўны мысліцель і педагог Ян Намыслоўскі, – адзначае Марына Пазняк.

Падзяка графіні

– Напрыканцы ХІХ стагоддзя ў Іўі з’явілася мячэць. Татарская супольнасць жыве ў нашым краі не адно стагоддзе. Яе прадстаўнікі лічаць, што паселішча было заснавана князем Вітаўтам. Некалі яно мела назву Татары, потым – Мураўшчызна. Быццам Вітаўт падарыў зямлю татарам у знак падзякі за перамогу ў Грунвальдскай бітве. Аднак гісторыкі не пацвярджаюць гэты факт, – заўважае Марына Пазняк. – Доўгі час іўеўскія татары маліліся ў спецыяльных гумнах. У 1882 годзе ўладальніца мястэчка Эльвіра Замойская (каталічка, дарэчы) выдзеліла зямлю для будаўніцтва мячэці. Існуе меркаванне, што такім чынам графіня адзначыла заслугі татараў як добрых земляробаў, агароднікаў і гарбароў.

Жыхары Іўя заўсёды падтрымлівалі адно аднаго. Калі ў 1920-х гадах побач з мячэццю пачаўся пажар, агонь дапамагалі тушыць і яўрэі, і хрысціяне. Так, усе разам, і ўратавалі будынак. Цікавы факт: іўеўская мячэць ніколі не закрывалася, нават у савецкія часы. Сёння татарская супольнасць у райцэнтры складае каля 500 чалавек.

І ў бядзе, і ў радасці

У пачатку ХХ стагоддзя ў мястэчку жылі прыкладна 3,5 тысячы іўдзеяў, 800 католікаў, 500 мусульман і 30 праваслаўных. Па словах супрацоўніцы музея, амаль усе дамы, якія захаваліся на цэнтральных вуліцах і плошчы Камсамольскай (раней – Рыначная. – Заўв. аўт.), належалі яўрэям. Прадстаўнікі гэтай нацыянальнасці займаліся ў асноўным гандлем і рамесніцтвам, таму адна палова іх дамоў была прыстасавана пад жыллё, а тая, што «глядзела» на вуліцу, – пад краму ці майстэрню.

– Нават сёння ў некаторых будынках на вуліцах Карла Маркса (былой Бернардзінскай) і 1 Мая (Віленскай) можна ўбачыць замураваныя дзверы, – працягвае Марына Пазняк.
У Іўі працавалі і тры сінагогі. Два будынкі завахаліся па сённяшні дзень. У адным з іх яшчэ нядаўна месцілася крама, у другім цяпер знаходзіцца спартыўная школа. Падчас Вялікай Айчыннай вайны гітлераўцы стварылі ў горадзе яўрэйскае гета і пазбавілі жыцця больш за 2,5 тысячы чалавек. Яўрэі, якія выжылі, пасля вайны выехалі ў ЗША і Ізраіль.

Існуе некалькі версій паходжання назвы «Іўе». Адна з іх звязана з тым фактам, што ў горадзе расце вярба («ива» па-руску). Паводле другой версіі, назва сугучная татарскаму слову, якое ў перакладзе азначае «гняздо, жыллё». Згодна з іншай легендай, сваім з’яўленнем горад абавязаны княгіне Еве – жонцы вялікага князя літоўскага Гедыміна. Ёй так спадабаліся мясцовыя краявіды, што яна папрасіла мужа пабудаваць тут замак. І той не адмовіў сваёй каханай, а мястэчка сталі называць Еўем.

– Татары і хрысціяне пакідалі каля агароджы гета бульбу, хлеб, малако. Я размаўляла з жанчынай, маці якой, татарка, насіла туды хлеб, – узгадвае Марына Пазняк. – «Ну як інакш? Гэта ж былі нашы суседзі», – казала яна.

У 1990-е гады ў горадзе з’явілася царква Святога мучаніка немаўляці Гаўрыіла Беластоцкага. У гэтым храме захоўваецца адзін з 60 абразоў, якія ў 2004 годзе па блаславенні Патрыярха Маскоўскага і ўсяе Русі Алексія IІ пабывалі ў космасе. Абраз царкве перадаў член Расійскай акадэміі касманаўтыкі імя К.Э. Цыялкоўскага Віктар Шутаў, ураджэнец Іўеўскага раёна.

– У 2009 годзе ў Іўі адкрылі Музей нацыянальных культур. У экспазіцыі сёння прадстаўлены каталіцкі нацельны крыж ХІІ стагоддзя; арнаты раманскага стылю і абразы ХІХ стагоддзя; першы драўляны шпіль з мінарэта мячэці, рукапісныя хамаілы (малітоўнікі) мясцовых татараў пачатку ХХ стагоддзя; Тора ХVIII стагоддзя і іншае. Музей выклікае вялікую цікавасць у турыстаў і дае ўяўленне аб культуры народаў, якія жывуць у нашым краі, – рэзюмуе Марына Пазняк.

Алена КАЯЧ
Фота з адкрытых інтэрнэт-крыніц